DİZGESELCİ: 16 Mayıs 2021

ÇEVRE EKONOMİSİ (2)

19. VE 20. YÜZYILDA EKONOMİNİN GELİŞİMİ, ÇEVRE EKONOMİSİNİN DOĞUŞU VE İLKELERİ

İnsanın yaşaması ve uygarlığını sürdürebilmesi için gerekli olan yeraltı ve yer üstü kaynakları dünyada sınırsız değildir. Petrol, kömür, bakır, krom ..vb gibi madenler, yaşamak için zorunlu olan su ve hatta temiz havanın dünyadaki stok kaynaklarının tükenmesi, bugünkü yoğun sanayi üretimi ve savurgan tüketime dayanan ekonomik anlayış sürdürülürse tükenmesi uzun yıllar almayacaktır. Dünya nüfusu bugün aşağı yukarı günde yüzbin kişi olmak üzere hızla artmaktadır. Dünya üzerinde bu büyük hızla artan nüfusu barındıracak, insanın yaşamını sürdürmesini sağlayacak yeni kaynakların olduğu yeni keşfedilecek ülkeler, kara parçaları, kıtalar artık yoktur. En son Avrupalılar, yeni keşfettikleri Güney ve Kuzey Amerika’ya, Avustralya’ya, Afrika’nın bazı bölgelerine (Güney Afrika gibi) yerleşerek büyük bir nüfus hareketi oluşturdular.

20. Yüzyıl başlarına kadar insanlar nüfus artışını, azalan gıda kaynaklarını, üretim için gerekli yer altı ve yer üstü kaynaklarını kendilerine sorun etmemişlerdir. Çünkü bu sorunları aşmak için dünyada yeni keşfedilecek yerler olduğu düşünülmüştür. Bu tarihten sonra dünyada artık gidilecek, keşfedilecek yeni kıtaların olmadığı görülmüştür. Büyük kitleler halinde göç ederek yeni kaynakların, ihtiyaç maddelerinin bulunduğu ülkelere yerleşme çağı bir daha geri gelmemek üzere sona ermiştir. Uzayı tanıma ve uzaya açılma ile ilgili yapılan çalışmalar sonucu, dünya dışındaki gezegenlere göç ederek yerleşme ve yeni kaynaklara ulaşma bir çözüm olarak düşünülebilir. Ancak bu çözüm düşüncesinin gerçekleştirilmesi Arthur C.Clarke’ın da düşündüğü gibi o kadar kolay değildir: “Hiç bir uzaya çıkış bu korkunç çoğalmaya [Nüfus artışına, iktisadi kaynakların azalışına kısa zaman içinde] çare olamayacaktır. Bütün milletlerin milli savunma bütçeleri birleştirilse bile, bu para bugünkü teknikle günde ancak on kişinin Ay'a gönderilmesi için gerekli masrafı karşılayabilir. Uzay ulaşımı bu kadar pahalı olmasaydı dahi, pek fazla işe yaramayacaktı, çünkü hiç bir gezegen yoktur ki, üzerinde insanlar karmaşık ve pahalı teknik düzenler olmaksızın yaşayıp çalışabilsinler.” (s. 71, Geleceğin Çehresi, Arthur C.Clarke)

19. yüzyılda başlayan ve 20.yüzyılda devam eden sanayide büyük gelişmelere bağlı olarak, insanın fiziksel emek gücüne dayalı olarak yapılan üretim faaliyetlerinin, önce kömürden elde edilen buhar enerjisi, sonrasında petrol enerjisi ve elektrik enerjisi ile çalışan makinelerle sistemli ve örgütlenmiş olarak çok hızlı ve kitleler halinde yapılması, nüfus artışı ile birlikte dünyada kaynakların tüketilmesini inanılmaz boyutlarda arttırmıştır. Dünya üzerinde 21.Yüzyılda çevreyi, ekolojik sistemi, ekonomik dengeleri, sonuçta dünyadaki yaşam dengesini bozan bu sonuca, hangi ekonomik gelişmelerin zorunlu kıldığı süreçle gelindiğini iyi anlamamız gerekir.

19. VE 20. YÜZYILDA EKONOMİNİN GELİŞİM SÜRECİ:

Değişik alanlarda birçok bilim ve sanat sahibi insanı bünyesinde barındıran kentsel yaşam; üretimin çeşitlenerek artmasını, mal ve hizmet ürünlerinin artışına bağlı olarak ticaretin ve rekabetin artmasını ve buna bağlı olarak bilimin, teknolojinin, sanatların ve mesleklerin gelişmesini sağlayan bir iç mekanizmaya sahiptir. Kırsal yaşamda değişik sanatlara, bilimsel yeteneklere sahip nüfus bulunmadığından, sanat ve yetenekler sadece tarım ve hayvancılıkla sınırlı kalmakta, kentlerin sahip olduğu bu iç mekanizma bulunmamaktadır. Kentsel yaşamda çok değişik türdeki ürünlerin varlığı ve gelişimi ticareti, rekabeti ortaya çıkarır ve hızlandırır; yeniden değişik türde sanat ürünlerinin, mesleklerin, bilgi ve tekniklerin ortaya çıkmasına neden olur. Değişik ve bol ürün ile insanların çeşitli hazlarına hitap eden kentler bu yaşama ortamları ile nüfuslarının da hızla artmasına neden olur. Kentlerin iç mekanizmasındaki yaşama koşulları ve rekabet, bilim ve sanat sahiplerini sürekli kendilerini yenilemeye, ürünlerini farklılaştırmaya ve yeni ürün ortaya çıkarmaya; yeni ürün ile birlikte yeni istekler yaratmaya ve ürünlerinin üretim miktarlarını azami hacimlerde arttırmaya yöneltir. Ünlü sosyolog Georg Simmel kentlerin bu niteliklerini, kırsal yaşamla arasındaki farklılıkları zengin gözlemleri, iç ve dış deneyimleriyle çok belirgin olarak yazmıştır: ” Metropol, ayrımcı bir yaratık olan insandan kırsal yaşamın yaptığından farklı bir miktar bilinçlilik çıkartır. Kırda, yaşamın ritmi ve duyusal zihin hayalgücü çok daha yavaş, çok daha alışılmış ve çok daha düzgün akar… Kasaba[kırsal] yaşantısının ilişkileri, zihnin çok daha bilinçsiz tabakalarında köklenmişlerdir ve en rahat, müdahale edilmeyen alışkanlıkların sarsıntısız ritminde büyürler… hiç kuşkusuz binlerce bireysel değişkeni bulunan anakent tipi insan, köklerinden koparacak dışsal çevresinin akımlarından ve aykırılıklarından kendisini koruyacak bir organ geliştirmiş olur. Yüreği yerine beyniyle tepki verir. Bu sayede, yükseltilmiş bir kavrayış, zihinsel ayrıcalık kazanmış olur. Bu durumda da metropol[anakent] yaşantısı, metropol insanında, yükseltilmiş bir kavrayışı ve aklın üstünlüğünü ön plana çıkartmış olur…

Kentler düşünceyi kışkırtarak, yeni fikirlerin, düşünce sistemlerinin, sanatın; bağlı olarak bilim ve teknolojinin gelişmesini sağlar.

“Kentler her şeyden önce en üst düzeyde işbölümünün mekânıdırlar. …Kent, genişlemesinin ölçüsünde işbölümünde giderek daha çok belirleyici koşullar önerir. Hacmi dolayısıyla büyük oranda bölünmüş bir hizmet çeşitliliği soğurabilen bir çevre önerir. Bireylerin yoğunlaşması ve müşteriler için mücadele etmesi, aynı zamanda bireyi, bir başkasının çabucak, yerini alamayacağı bir işlev konusunda uzmanlaşmaya zorlar. Kent yaşamının, yaşamak için doğayla yapılan mücadeleyi, doğa tarafından değil de, kazanmak için diğer insanlar tarafından sağlanan insanlararası bir mücadeleye dönüştürdüğü belirgindir……Metropol [Anakent], insana rol belirleyen bu her iki yolun gelişmesi için bize fırsat ve dürtü olarak beyan edilen özel koşulları sunar. Aynı zamanda bu koşullar, zihinsel varoluşun tahmin edilemez anlamlarına gebe, eşsiz bir yer kazanırlar.” (Georg Simmel, Metropol ve Zihinsel Yaşam, Cogito Dergisi, Sayı: 8, Yaz 1996, s.82-88-89, Çev. Bahar Öcal Düzgören)

Kentsel yerleşimdeki insanlar, diğer insanların uzmanlaşmış oldukları alanlardaki değişik ürünlerinden yararlanabilmek için, kendileri de yeni bir uzmanlık alanı ürünü geliştirmek ve bunun için sürekli bir arayışa ve mücadeleye girmek zorundadır. Kent yaşamında bulunan insan kırsal yaşamda olduğu gibi, sadece kendine ve ailesine yaşamak için yetecek; temel gıda, giyim ve barınma ile ilgili gereksinmelerini karşılayacak üretim faaliyetlerinde bulunmaz ve bulunamaz. O daha çok mutlaka ticari, alışveriş ilişkisine gireceği, kırsal alanlarda dahil olmak üzere birçok kişiye uzmanlaşmış olduğu en az bir dalda mal ve ürün bularak üretmek zorundadır. Kentsel yaşamda bu karşılıklı üretim mücadelesi üretimin çeşitlenmesini, toplumun zenginleşmesini sağlar. Bu zenginleşme ve refah kent yaşamını çekici hale getirdiğinden kentte yaşamak isteyenlerin sayısı, kentlerin giderek büyümesine ve nüfuslarının artmasına neden olur.

Kentsel uygarlığın ortaya koyduğu, özellikle19.yüzyılın son çeyreğinden başlayarak içinde bulunduğumuz 21.yüzyıla kadar üretim hacmi, üretim teknoloji ve yöntemlerindeki gelişmelerle giderek artmıştır. Geçmiş çağlarda da (antik çağ, ortaçağ, yeniçağ) kentlerde giderek artan üretim ve tüketime dayalı bir ekonomik sistem vardır, ancak bu artış hiçbir zaman son iki yüzyıl içindeki kadar olmamıştır. İnsanın fiziksel emek gücüne dayalı üretim faaliyetlerinin, gelişmelere bağlı olarak kömürden elde edilen buhar enerjisi, sonrasında petrol enerjisi ve elektrik enerjisi..vb ile çalışan makinelere dayalı teknolojilerle yapılması, üretimi ve üretilen ürünlerin ticaretini aşırı geliştirmiş, bu gelişmeler de aşırı tüketimi zorunlulaştırarak, kitlesel “tüketim ekonomisini” ortaya çıkarmıştır. Toplumlar tüketim toplumu temelinde biçimlenmek zorundadır. Çünkü üretilen ürünlerin tüketilmemesi, üretim faaliyetinde bulunan tüm şirket ve çalışanları işsiz bırakarak, üretimi sonlandırarak ekonomik krizleri ortaya çıkarmaktadır. Bu ekonomik sistem, aşırı serbest piyasa ekonomisi veya tüketim ekonomisi adı verilen ekonomik sistemdir. “…Büyüyen oranda sermayenin karlılıkla yatırıma ayrılabilmesi gerekir ve bu da, büyüyen oranda bir meta ve ticari hizmet akışının tüketimini gerektirir. Dolayısıyla nüfusu, ihtiyaçlarını azami tüketimle tatmin etmeye yöneltmek ve azami meta tüketimi ihtiyacını kışkırtmak gerekir.” (s.125, Andre Gorz, Kapitalizm, Sosyalizm, Ekoloji)

Alan Dürning’e göre (s.16, Alan Dürning, Tüketim Toplumu ve Dünyanın Geleceği): “Doların bu günkü değeriyle ölçüldüğünde, dünyadaki insanların 1950'den bu yana, daha önceki tüm nesillerin tükettiği kadar mal ve hizmet”, tüketmiş olduğu görülür.

Günümüz megakentlerinde, aşırı üretimin ekonomik krizlere neden olmaması için, geçmiş çağlara göre çok daha kısa sürede, çok daha hızlı olarak üretimde sürekli yenilikler, geliştirmeler yapılması zorunluluğu vardır. Yeni iş alanları ortaya çıkarılırken, bazı meslekler, iş alanları yok olacaktır. Diğer yandan büyük tanıtımlarla, kitlesel tüketim teşvik edilerek toplumda talep kışkırtılmalıdır. Aynı zamanda uluslararası ticaret geliştirilerek yeni pazarlar, sömürgeler bulunmalıdır. Çağımızın bu ekonomik sistemini Alan Dürning şöyle yazmaktadır: “…eğer kimse bir şey satın almazsa kimse bir şey satmaz ve kimse bir şey satmazsa, kimse çalışmaz. Böylece, tüketici ekonomisinde, bir başka deyişle gayri safı milli hasılanın üçte ikisinin tüketici harcamalarından oluştuğu bir ekonomide, borsadaki servetlerden ulusal ekonomi politikalarına kadar her şey "tüketicinin güveni" ve “satın alma planları" anketlerine dayanmaktadır. Eğer bu "tüket ya da kaybet" görüşü doğruysa, bireysel olarak ya da toplu halde tüketimimizi kasıtlı olarak azaltmak, kendi kendine zarar veren bir davranış biçimi

olacaktır; örneğin, araba kullanımını yarıya indirmemiz, benzin istasyonu çalışanlarının ve bunun yanı sıra araba teknisyenlerinin, otomotiv işçilerinin, tekerlek fabrikası işçilerinin, otomobil sigortası acentelerinin ve araba yatırım uzmanlarının yarısını işlerinden edecektir. Ekonomide dalga dalga yayılan bu işsizliklerin şoku, Büyük Kriz'in bir tekrarı ile sonuçlanabilecek olan, bunların dışındaki diğer iş kayıplarının oluşturduğu bir zincir reaksiyona sebep olabilir. Eğer biz tüketiciler, hazır gıda, araba ve tek kullanımlık ürünleri kullanmaktan vazgeçersek, orta gelirlilerin ve yoksulların ürettiklerinin daha azına ihtiyaç duyacağız. Endüstri ülkelerinin azalan talebi, yoksul memleketleri mahrumiyet içinde yolda bırakacaktır. Ellerindeki her şeyi tüketicilerin kendi hammadde ihracatlarına karşı durmadan artan iştahı üzerine oynayan gelişmekte olan ülkeler, geri dönüşü olmayan bir düşüşe başlayacaklardır.” (s.51, Alan Dürning, Tüketim Toplumu ve Dünyanın Geleceği)

Tüketim ekonomisi yirmi birinci yüzyılda o kadar büyük ve şiddetli bir artış döngüsüne girmiştir ki, toplumda toplam talebi, tüketimi arttırmak amacı ile insan hazzının en uç, dokunulmayan isteklerine hitap etmeye başlamıştır. Bu girişimler toplumsal ahlakı, yasaları ortadan kaldırmaya başlayarak toplumda adaleti, güvenliği, huzuru, toplumsal düzeni bozacak düzeye gelmiştir. Daha fazla talep yaratmak için, bir takım tüketici deneyimlerinin içine ölüm içgüdüsünün hazzı katılmış, toplumda bazı tüketicilerin cinsel dürtülerinin zevki kullanılmaya başlanmıştır. Gazeteler, kitaplar okunsun; televizyonlar, filmler seyredilsin diye bu haz ve zevkler araç olarak kullanılmaktadır. Hatta binlerce yayın kanalı içinde kendi televizyon yayınlarının izlenmesi için bazı kişilerin gerçekten incinmesi, öldürülmesi bir talep aracı olarak kullanılabilmektedir. Oldukça yüksek sayıda bir tüketici bu sapkın istekleri talep eder duruma gelebilmekte, bu sapkınlıkları yazan ve yayan araçları talep etmektedir… Böyle bir ekonomik ve toplumsal sistem bilinçaltında kabul edilir haline getirilmeye çalışılmaktadır.

Sanatların( zanaatların, mesleklerin) arttığı, toplumda çok farklı gelir düzeylerinin ve ürünlerin ortaya çıktığı, doyumsuz açgözlü rekabetin ortaya çıktığı kentsel yaşamda, genel rekabet kendi iç mekanizması aracılığı ile sürekli kışkırtılır, Üretimin artışı ile daha fazla tüketmek karşılıklı olarak birbirini tahrik eder ve bu gereksinim hiçbir zaman sona ermez.

ÇEVRE EKONOMİSİNİN DOĞUŞU:

Tüketim ekonomisinin aşırı tüketimi, tek kullanımlık ürünlerin üretimini ve hızla tüketilmesini gerektiren sistemi, dünyamızda yaşamın kaynağı ve destekleyicisi olan çevre sisteminin, ekolojik dengelerinin tamamı ile ortadan kalkmasına, doğal kaynakların tükenmesine neden olmaya başlamıştır. Çevresel etkilerin en önemlisi fosil yakıtların yanması sonucu atmosfere sera gazı salınmasıdır. Fosil yakıtların üçü kömür, petrol ve doğalgazdır. Bu yakıtların binlerce devasa büyüklükte uçak ve gemilerin, yüzbinlerce otobüs ve otomobil gibi ulaşım araçlarının motorlarında, fabrikaların makinelerinde yanması esnasında karbon oksijenle birleşir ve birincil sera gazı olan CO2 oluşur. CO2 atmosferde birikir ve biyolojik çeşitlilik kayıpları, tropikal fırtına yoğunluğunda artış, okyanus seviyesinde yükselme ve global ısınmayı da kapsayacak bir şekilde dünya iklimi üzerinde olumsuz etkilere yol açar.

Acil olarak harekete geçerek önlemler alınmazsa küresel ısınma, iklim değişiklikleri, ekolojik sistemin bozulması şiddetli fırtınalara, sellere, büyük şehirlerin sular altında kalmasına; kuraklıklara, çölleşmeye, susuzluğa ve tehlikeli bilinmeyen salgın hastalıklara neden olacaktır.

Bugün dünyaya çapında yaşanmakta olan Korona Virüs pandemisi de büyük bir çevre kirlenmesinin, ekolojik sistemin bozulmasının nedenidir. Küresel salgın hastalıkların nedeni olan virüsler dünyanın her tarafındadır. Denizlerde, okyanuslarda, tüm canlıların hücrelerinde, bulutlarda, toz ve toprakta ve hatta yüzlerce metre yeraltındaki mağaralarda trilyonlarca virüs bulunur. Her hayvan ve bitki türünde düzenli olarak kendisiyle birlikte yaşayan en az bir virüs çeşidi vardır. Bu virüsler yaşadıkları canlı türüne zarar vermez ancak yaşadıkları canlı türüne zarar veren başka hayvan türlerine geçerek onlara zarar verirler. Virüslerin kendisi ile birlikte yaşadığı hayvan veya bitki türünün çevre kirliliği ile ortadan kalkması, virüs salgınının küresel düzeyde zarar verecek ölçüde insan ve diğer canlılara yayılmasına neden olur. Yine Denizlerin, okyanusların ve atmosferin sanayi atıkları, sera gazları, elektromanyetik dalgalar, ses ve ısı dalgaları..vb ile kirlenmesi, bu doğal ortamlarda sakin olarak varlığını sürdüren trilyonlarca virüsü, genetik yapılarını değiştirerek aktif ve saldırgan duruma getirmekte, insanlara ve diğer canlılara saldırarak salgın hastalıklara neden olmaktadır. Yapılan şu deney bazı kimyasal maddelerle radyasyonun virüslerin salgın bir hastalık yapan virüs haline nasıl geldiğini göstermektedir: “Washington Üniversitesi'nde çalışan virüs bilimci Robin Weiss, virüsün, tavuk DNA'sının kalıcı, zararsız bir parçası haline gelip gelmediğini merak etti. O ve arkadaşları, virüsü saklandığı yerden çıkarıp çıkaramayacaklarını görmek için, sağlıklı tavuklardan aldıkları hücreleri, mutasyona neden olan kimyasallar ve radyasyonla işlemden geçirdiler. Aynen şüphelendikleri gibi, mutasyon geçirmiş hücre, bol miktarda kuş leukosis virüsü üretmeye başladı.” (s.51, Carl Zimmer, Virüs Gezegeni)

Tüketim ekonomisi adını verdiğimiz bugünkü ekonomik sistemin doğal çevre üzerinde yapmış olduğu yıkımlar; tüm ekonomilere zarar verecek boyutlara ulaşmış olduğu için her yeni üretim birimi oluştururken ve her üretim birimine doğadan kaynak sağlarken, aynı zamanda her tek bir birim üretim faaliyetinde bulunurken dünyadaki doğal sisteme, çevreye, ekosistem üzerine etkilerinin ve sonuçlarının her açıdan hesaplanması ve gerekli önlemlerin alınması zorunluluğunu ortaya koymuştur. Bu ekonomik gelişmeler sonucu olarak da günümüzde “Çevre Ekonomisi” ekonomik denge sistemi düşüncesi ortaya çıkmıştır.

ÇEVRE EKONOMİSİNİN İLKELERİ:

En küçük üretici birimi olan küçük bir çiftçi ve esnaftan başlayarak, en karmaşık ve büyük üretici birimi olan kompleks fabrikalara kadar, üretim faaliyetinde bulunurken çevre ekonomisi düşüncesi sistemine bağlı olarak uygulanması gereken ilkeleri şöyle sıralayabiliriz:

1- Ekonomik krizlerden kaçış ve azami kar elde etme anlayışının gereği olarak görülen tüketim ekonomisi faaliyetlerine son verilmeli, bu amaçla tek ve kısa sürede tüketilen ürünlerin üretim faaliyetlerinden vazgeçilmelidir. En büyük kriz ve maliyet artışının çevre ve ekosistemin bozulması olduğu unutulmamalıdır.

2- Daha az ama daha dayanıklı, kaliteli, sağlıklı, yeni olma niteliği kullanım zaman süresi uzun olan ürünlerin üretimine dayanan bir ekonomik modele geçilmelidir. Bu Ekonomik model “Yavaş Tüketim”e, “Yavaş (Sakin) Yaşam” a geçmeye yol açmalı, aşırı rekabeti, aşırı tüketimi sonlandırmalıdır. Ekonomik sistemin bu özellikler kazanarak çalışmaya başlaması, giderek azalan doğal kaynakların tasarruflu kullanılmasını sağlayacak, canlı türlerinin yok olmasını, küresel salgın hastalıkların ortaya çıkmasını, çevre kirliliğini önleyecektir.

3- Kaliteli, dayanıklı, yenilik nitelikleri uzun ömürlü ürünlerin üretimi, yeni ve büyük yatırımları azaltacaktır. Ortaya çıkacak olan istihdam sorunları, çalışma saatlerinin azaltılması ve esnek çalışma düzenlemeleri ile çözümlenebilecektir ki yapay zeka teknolojilerinin gelişmesiyle yeni üretim teknoloji ve yöntemleri eninde sonunda bu çalışma düzenlemelerini gerektirecektir.

4- Çevre ekonomisi anlayışına dayalı, aşırı rekabeti, aşırı tüketimi dışlayan ekonomik sistem, sadece her ülkenin kendi içindeki kentlerinde değil, bütün ülkeler arasında, rekabeti yavaşlatarak işbirliğinin geliştirilmesini gerekli kılar. Korona Virüs küresel salgın hastalığında da görüldüğü gibi, çevrenin korunması için uluslararası ekonomik işbirliği sağlanmalıdır. Daha yavaş, daha sakin, savurgan değil, tasarruflu bir ekonomik ve toplumsal yaşam sürdürülebilir ekonomi için şarttır.

5- Çevreci- ekolojist ekonomi anlayışı, şu zaman diliminde yaşadığımız dünyadan başka bir dünyada yaşama olanağımız olmadığı için zorunlu olmaktadır. Çevrenin korunmasına yönelik maliyetlere katlanarak yapılacak üretim, çevre sorunlarının ortaya koyacağı maliyetlerden her zaman için düşük olacaktır. Çevre vergileri konularak çevrenin korunması yerine, en büyüğünden en küçüğüne her bir üretim birimi kendi önlemlerini almalıdır. Gerekli önlemleri almayanların ekonomik faaliyetlerine izin verilmemelidir. Çevre vergileri ekonomik birimler tarafından ürettikleri ürünlerin fiyatlarına yansıtıldığı için ve sonuçta çevreyi kirletmelerine göz yumulduğu için, sağlıklı önlemler olmamaktadır.

6- Çevreyi kirletmeyen ve en az kirleten teknolojilerle üretim yapılmalı, bu üretim teknolojileri teşvik edilmelidir.

7- Üretim ve tüketim süresi içinde ortaya çıkan atıkların geri dönüşümle yeniden üretimde kullanılarak doğal kaynakların tüketiminde tasarruflar sağlanmalıdır.

8- Çevresel Etkilerin Değerlendirilmesi (ÇED) Raporları bilimsel yöntemlerle değerlendirilerek sonuçları, bilimsel tarafsızlık ilkesine sadık kalınarak tüm sivil toplum kuruluşları, ilgili bölge kişileri ve yatırımcılarla paylaşılmalı, doğal çevrenin ve kaynakların korunmasından ödün verilmemelidir. En büyük yatırımın çevre-ekosistemin korunması olduğu unutulmamalıdır.

9- Okul müfredatlarına Çevre Eğitimi konusu üretici ve tüketici olarak her düzeyde olan kişilere hitap edecek şekilde, en güncel bilgileri kapsayarak konulmalı, doğal kaynakların verimli kullanılması konusu uygulamalı olarak öğrencilere verilmelidir.

AŞAĞIDAKİ YAZI METNİ BALYALILAR(MADEN) DERGİSİNDE YAYINLANAN YAZI METNİNİN GENİŞLETİLMİŞ DURUMUDUR.

ÇEVRE EKONOMİSİ (2)

19. VE 20. YÜZYILDA EKONOMİNİN GELİŞİMİ, ÇEVRE EKONOMİSİNİN DOĞUŞU VE İLKELERİ

19. Yüzyıldan itibaren yerleşim alanlarının aşırı büyüdüğü, nüfusun aşırı yoğunlaştığı, tarımsal, ticari ve sanayi ürünlerinin hacminin ve tüketiminin aşırı arttığı kentsel yerleşimlerde (metropollerde), gelişen sanayi ve teknoloji küresel düzeyde doğal ve ekolojik çevreyi yıkıma uğratmaya başlamıştır. Artık elma kurdu doğduğu ve büyüyüp geliştiği dünyaya sığamamakta, dünyası yetersiz kalmaktadır.

En son Avrupalılar, yeni keşfettikleri Güney ve Kuzey Amerika’ya, Avustralya’ya, Afrika’nın bazı bölgelerine (Güney Afrika gibi) yerleşerek büyük bir nüfus hareketi oluşturdular. "Avrupalıların dünyaya yayılması, modern zamanların ve belki de bütüninsanlık tarihinin en büyük nüfus hareketi olmuştur… Avrupa'dan deniz aşırı ülkelere göç edenlerin yıllık miktarı 1846-1890 arasında 377.000 kişi civarında idi. Bu miktar 1891-1920 döneminde yıllık 911.000, 1921-29 arasında ise 366.000 kişi oldu. Toplam olarak 1846 ila 1930 arasında deniz aşırı ülkelere yerleşen Avrupalıların sayısı50 milyondan fazladır.” (s.100,Carlo Cipolli, Dünya Nüfusunu İktisat Tarihi)

Avrupa ülkelerindeki bu göç hareketi 1930 yılından sonra da sürmüştür, bugün de hala devam etmektedir. Bu sosyal olgu Avrupa ülkeleri nüfuslarının çok artmamasının ve giderek nüfuslarının yaşlanmasının da bir nedenini oluşturur. Çünkü Yeni Dünya adı verilen bu ülkelerde iş bularak yeni ve daha iyi bir yaşam kurmak, her zaman için Avrupa ülkelerindeki genç ve çalışma yaşında olan nüfusun elinde fırsat olmuştur. Avrupa ülkelerindeki gerçek nüfus Amerika, Avustralya kıtalarına ve Afrika kıtasının sömürgelerine olan yerleşimler nedeniyle bugünkü sayılarda değildir. Bu kıta ülkelerine sürekli göçler ve seyahatler nedeniyle Avrupa nüfusu sürekli taşınmıştır.

20. Yüzyıl başlarına kadar insanlar nüfus artışını, azalan gıda kaynaklarını, üretim için gerekli yer altı ve yer üstü kaynaklarını kendilerine sorun etmemişlerdir. Çünkü bu sorunları aşmak için dünyada yeni keşfedilecek yerler olduğu düşünülmüştür. Bu tarihten sonra dünyada artık gidilecek, keşfedilecek yeni kıtaların olmadığı görülmüştür. Büyük kitleler halinde göç ederek yeni kaynakların, ihtiyaç maddelerinin bulunduğu ülkelere yerleşme çağı bir daha geri gelmemek üzere bitmiştir. Uzayı tanıma ve uzaya açılma ile ilgili yapılan çalışmalar sonucu, dünya dışındaki gezegenlere göç ederek yerleşme ve yeni kaynaklara ulaşma bir çözüm olarak düşünülebilir. Ancak bu çözüm düşüncesinin gerçekleştirilmesi Arthur C.Clarke’ın da düşündüğü gibi o kadar kolay değildir: “Hiç bir uzaya çıkış bu korkunç çoğalmaya [Nüfus artışına, iktisadi kaynakların azalışına kısa zaman içinde] çare olamayacaktır. Bütün milletlerin milli savunma bütçeleri birleştirilse bile, bu para bugünkü teknikle günde ancak on kişinin Ay'a gönderilmesi için gerekli masrafı karşılayabilir. Uzay ulaşımı bu kadar pahalı olmasaydı dahi, pek fazla işe yaramayacaktı, çünkü hiç bir gezegen yoktur ki, üzerinde insanlar karmaşık ve pahalı teknik düzenler olmaksızın yaşayıp çalışabilsinler.” (s. 71, Geleceğin Çehresi, Arthur C.Clarke)

Henüz dünyamız için yaşama koşulları çok kötü durumda değildir. Hatta dünyamızın gelecekteki yaşamı ile karşılaştırıldığında şu an “Altın Çağı”nı yaşamakta olduğu bile düşünülebilir: “Gelecekte yeryüzünün fakir kaynaklarını paylaşmak için gırtlak gırtlağa döğüşecek milyarlarca insanın bize vaat ettiği uzun açlık ve yoksulluk yılları ile karşılaştırılırsa, çağımız belki, George Darwin'in Gelecek Bir Milyon Yıl adlı küçük kitabında dediği gibi, bir altın çağdır...” (s. 71, Geleceğin Çehresi, Arthur C.Clarke)

19. yüzyılda başlayan ve 20.yüzyılda devam eden sanayide büyük gelişmelere bağlı olarak, insanın fiziksel emek gücüne dayalı olarak yapılan üretim faaliyetlerinin, önce kömürden elde edilen buhar enerjisi, sonrasında petrol enerjisi ve elektrik enerjisi ile çalışan makinelerle sistemli ve örgütlenmiş olarak çok hızlı ve kitleler halinde yapılması, nüfus artışı ile birlikte dünyada kaynakların tüketilmesini inanılmaz boyutlarda arttırmıştır. Dünya üzerinde 21. Yüzyılda çevreyi, ekolojik sistemi, ekonomik dengeleri, sonuçta dünyadaki yaşam dengesini bozan bu sonuca, hangi ekonomik gelişmelerin zorunlu kıldığı süreçle gelindiğini, iyi anlamamız gerekir.

19. VE 20. YÜZYILDA EKONOMİNİN GELİŞİM SÜRECİ:

Değişik alanlarda birçok bilim ve sanat sahibi insanı bünyesinde barındıran kentsel yaşam, üretimin çeşitlenerek artmasını, mal ve hizmet ürünlerinin artışına bağlı olarak ticaretin ve rekabetin artmasını ve buna bağlı olarak bilimin, teknolojinin, sanatların ve mesleklerin gelişmesini sağlayan bir iç mekanizmaya sahiptir. Kırsal yaşamda değişik sanatlara, bilimsel yeteneklere sahip nüfus bulunmadığından, sanat ve yetenekler sadece tarım ve hayvancılıkla sınırlı kalmakta, kentlerin sahip olduğu bu iç mekanizma bulunmamaktadır. Kentsel yaşamdaki çok değişik türdeki ürünlerin varlığı ve gelişimi ticareti, rekabeti ortaya çıkarır ve hızlandırır; yeniden değişik türde sanat ürünlerinin, mesleklerin, bilgi ve tekniklerin ortaya çıkmasına neden olur. Değişik ve bol ürün ile insanların çeşitli hazlarına hitap eden kentler bu yaşama ortamları ile nüfuslarının da hızla artmasına neden olur. Kentlerin iç mekanizmasındaki yaşama koşulları ve rekabet, bilim ve sanat sahiplerini sürekli kendilerini yenilemeye, ürünlerini farklılaştırmaya ve yeni ürün ortaya çıkarmaya; yeni ürün ile birlikte yeni istekler yaratmaya ve ürünlerinin üretim miktarlarını azami miktarlarda arttırmaya yöneltir. Ünlü sosyolog Georg Simmel kentlerin bu niteliklerini, kırsal yaşamla arasındaki farklılıkları zengin gözlemleri, iç ve dış deneyimleriyle çok belirgin olarak yazmıştır:

“Karşıdan karşıya caddenin her geçilmesiyle, ekonomik ve sosyal yaşamın, çalışma yaşamının temposuyla ve çoğulluğuyla kent, zihinsel yaşamın duyusal kurumlar açısından, kasaba ve kır yaşantısıyla derin bir karşıtlık oluşturur. Metropol, ayrımcı bir yaratık olan insandan kırsal yaşamın yaptığından farklı bir miktar bilinçlilik çıkartır. Kırda, yaşamın ritmi ve duyusal zihin hayalgücü çok daha yavaş, çok daha alışılmış ve çok daha düzgün akar… Kasaba[kırsal] yaşantısının ilişkileri, zihnin çok daha bilinçsiz tabakalarında köklenmişlerdir ve en rahat, müdahale edilmeyen alışkanlıkların sarsıntısız ritminde büyürler. Ancak entelektin mekânı, zihnin saydam, bilinçli, üst tabakalarındadır ve entelekt, bizim içsel güçlerimizin en uyarlanabilir olanıdır. Entelekt, değişme ve fenomenin karşıtlığına uyum sağlamak için hiçbir şok ve içsel kalkışma istemez; ama daha tutucu zihin, yalnızca bu kalkışmalar vasıtasıyladır ki olayların metropole(anakente) özgü ritmiyle uyum sağlar. Böylece, hiç kuşkusuz binlerce bireysel değişkeni bulunan anakent tipi insan, köklerinden koparacak dışsal çevresinin akımlarından ve aykırılıklarından kendisini koruyacak bir organ geliştirmiş olur. Yüreği yerine beyniyle tepki verir. Bu sayede, yükseltilmiş bir kavrayış, zihinsel ayrıcalık kazanmış olur. Bu durumda da metropol yaşantısı, metropol insanında, yükseltilmiş bir kavrayışı ve aklın üstünlüğünü ön plana çıkartmış olur…”

Kentler düşünceyi kışkırtarak, yeni fikirlerin, düşünce sistemlerinin, sanatın; bağlı olarak bilim ve teknolojinin gelişmesini sağlar:

“Kentler her şeyden önce en üst düzeyde işbölümünün mekânıdırlar. …Kent, genişlemesinin ölçüsünde işbölümünde giderek daha çok belirleyici koşullar önerir. Hacmi dolayısıyla büyük oranda bölünmüş bir hizmet çeşitliliği soğurabilen bir çevre önerir. Bireylerin yoğunlaşması ve müşteriler için mücadele etmesi, aynı zamanda bireyi, bir başkasının çabucak, yerini alamayacağı bir işlev konusunda uzmanlaşmaya zorlar. Kent yaşamının, yaşamak için doğayla yapılan mücadeleyi, doğa tarafından değil de, kazanmak için diğer insanlar tarafından sağlanan insanlararası bir mücadeleye dönüştürdüğü belirgindir. Çünkü uzmanlaşma, yalnızca kazanmak için yapılan rekabetten değil, satıcının yemlenmiş müşterinin yeni ve farklı ihtiyaçlarını karşılayacak şeyleri araştırmak zorunda olduğu yönündeki belirleyici olgudan da kaynaklanır. Henüz tükenmemiş bir gelir kaynağı ve hemencecik ikame edilemeyecek bir işlev bulmak için kişinin hizmetlerini uzmanlaştırması gereklidir. Bu süreç farklılığı, incelmeyi ve toplumun ihtiyaçlarının zenginleştirilmesini teşvik eder ki bunun, bu toplum içinde, kişisel farklılıklara yol açacağı aşikârdır…”(Georg Simmel, Metropol ve Zihinsel Yaşam, Cogito Dergisi, Sayı: 8, Yaz 1996, s.82-88-89, Çev. Bahar Öcal Düzgören)

Kent yaşamında bulunan insan sadece kendine ve ailesine yaşamak için yetecek; temel gıda, giyim ve barınma ile ilgili gereksinmelerini karşılayacak üretim faaliyetlerinde bulunmaz ve bulunamaz. Kent insanı mutlaka ticari, alışveriş ilişkisine gireceği kırsal alanlarda dahil olmak üzere birçok kişiye uzmanlaşmış olduğu en az bir dalda mal ve ürün bularak üretmek zorundadır. Kentsel yaşamda bu karşılıklı üretim mücadelesi üretimin çeşitlenmesini, toplumun zenginleşmesini sağlar. Bu zenginleşme ve refah kent yaşamını çekici hale getirdiğinden kentte yaşamak isteyenlerin sayısı, kentlerin giderek büyümesine ve nüfuslarının artmasına neden olur.

Kentlerin, anakentlerin(metropollerin, megakentlerin) uygarlık tarihinin gelişmesindeki rolü, kendi içindeki mücadele olduğu kadar, özellikle tarihte ilk ortaya çıktıkları çağlarda önce vahşi doğaya karşı verdikleri mücadele, sonrasında vahşi doğayla birlikte kentlerin kendi aralarında vermiş oldukları var olma mücadelesidir. Bu nedenle ilk kentler dört tarafı su ile çevrili adalarda ama genellikle yüksek, geniş düzlüklere bakan tepelerin üst noktalarında kurulmuştur. Toprağı ekip biçmesini, hayvanları evcilleştirmesini öğrenen insanlar, diğer insan topluluklarının ve vahşi doğanın saldırılarından, elde ettikleri ürünleri ve yaşamlarını korumak için, surlarla çevrili bu coğrafi yerlerde yerleşimler oluştururlar. Düzlüklerde hayvancılık ve çiftçilik yaparken, bu yerleşim alanlarında başta, gelişmiş savaş araçları ile donattıkları güçlü savaşçılar, çeşitli savaş araç imal eden sanatkârlar olmak üzere birçok yetenek ve sanata sahip insanları bir arada toplarlar. Bu yerleşim yerlerinde hüküm süren siyasi bir otorite ortaya çıkar.

“Siyasi hâkimiyet kesin bir şekilde kurulduktan sonra, kentler büyüyüp ek işlevler kazanmaya
başladı. Yöneticiler -ya da yönetici gruplar- saltanatlarını tehdit eden rakipleri bulunmadığından yeterince emin olduktan sonra, ordu karargâhı da saraya dönüşmeye
başladı. Kendilerine inananları zafere götürmüş olan tanrılar için bütün kentlere tapınaklar
dikildi. Muhafızlarla maiyeti barındırmak, ayrıca ambar olarak kullanmak için
saray ve tapınaklarda ek binalara ihtiyaç vardı. Kent nüfusunun çekirdeğini hükümdarların
maiyeti, ruhban ve onların emrinde bulunanlar meydana getiriyordu. Çok geçmeden
bunlara, sivillerin ihtiyaç duyduğu malzemenin yanı sıra silahları da sağlayan zanaatkarlar
eklendi. Bunlar saraya ve tapınağa lazım olandan fazlasını üretmeye başlayınca
da, kent bir pazara, kentsel mamullerin verilip karşılığında kırsal ürünlerin alındığı bir
merkeze dönüştü.” Egon Ernest Begel, Kentlerin Doğuşu, Cogito Dergisi, Sayı: 8, Yaz 1996, s.8-9, Çev. Özden Arıkan)

Günümüzden yaklaşık altıyüz yıl önce ünlü düşünür ve coğrafyacı İbn Haldun da kentsel yaşamın uygarlığı geliştiren iç mekanizmasının varlığını görmüştür: “Kavimlerde medenî hayatın ihtiyaç, itiyat ve çeşitleri çoğaldıkça, o ihtiyaçların her çeşidini vücuda getirmek sanat ve hünere bağlı olduğu için, bu medenî ihtiyaçların her türlüsü, ayrı ayrı ihtisas sahibi usta ve işçiler temin etmekle elde edilir. Medenî hayatın gerektirdiği ihtiyaçların artması nispetinde o ihtiyaç maddelerini imal edecek olan uzman ustalar sınıfı ve o nesilden türlü meslek sahibi ustalar yetişir. Bu maddeleri imal edecek ustalar zamanın devamı müddetince arka arkaya artar, uzman ustaların sayısı çoğalmakta devam eder. Asırlar ve uzun zamanlar içinde tekrar işlendikçe çeşitli maddeler daha sağlamlaşır ve daha mükemmelleşir Bu tekâmül, bayındırlık ve ihtiyaçlar artıp, nüfus çoğaldığı ve ahalisinin refah ve hayat seviyesi yükseldiği için, ekseriyetle, şehirlerde husule gelir. Bunların hepsi de devlet sayesinde yapılır. Çünkü devlet tebaasından para toplar, bu paralan yüksek memurlarına ve ricaline sarfeder ve bağışlar. Devlet ricalinin ve memurlarının, paradan ziyade şeref ve mevkileri sayesinde halleri ve yaşayışları genişler. Bu suretle paralar tebaadan alınarak devlet ricalinin ve memurlarının geçinmeleri için sarf edilmiş olur. Bunlar şehir ahalisi ile alışverişte ve münasebette bulundukları için bu paralardan şehir ahalisi de istifade eder. Şehir ahalisinin şehirde çoğunluk teşkil ettiği bellidir. Bunun bir sonucu olarak şehir ahalisinin servetleri artar. Paralar ihtiyaçlarından fazla arttığı için bolluk ve tekellüflü hayatın ihtiyaç, itiyat ve çeşitleri de o nispette fazlalaşır ve bunun tesiri ile her çeşit sanayi artar ve tekâmül eder.” ( s.289-290, Mukaddime, İbni Haldun, Cilt 2)

Ancak İbni Haldun’un belirttiği kentsel yaşamdaki uygarlık ve kültürün gelişmesinin tek nedeni devlet kurumu değildir. Devlet kurum ve erkanı kentsel yaşam ve uygarlığın başlangıç aşamasında belirleyici nedendir, sonraki aşamalarda asıl kültür ve uygarlığın, üretim, bilim ve sanatların gelişmesi kentsel yaşamın kendi iç yaşamındaki insan ilişkileri ve davranışlarıdır. Kırsal yaşamda bu ilişki, davranış ve oluşumlar bulunmaz: “Kültür ve medeniyet işte bundan ibarettir. Merkezlerden uzak olan şehirlerde, her ne kadar bayındır olsa dahi; göçebelik hal ve itiyatları göze çarpar. Bu şehirlerde lüks hayatın çeşitleri görülmez.” ( s.290, Mukaddime, İbni Haldun, Cilt 2)

Kent yerleşiminin değişik sanatlara sahip nüfus yapısı ortaya çıkınca, bu yapı bir yandan diğer kentlerle olan varolma savaşında başarılı olmak için, diğer yandan kendi içinde üretmek, yeni ürünler ortaya koymak için mücadele etmek zorunda kalarak, kent yaşamının gelişmesini, zenginleşmesini, güçlenmesini sağlar. Bu zenginleşme ve refah kent yaşamını çekici hale getirdiğinden kentte yaşamak isteyenlerin sayısı, kentlerin giderek büyümesine ve nüfuslarının artmasına neden olur.

Kentsel uygarlığın ortaya koyduğu, özellikle19.yüzyılın son çeyreğinden başlayarak içinde bulunduğumuz 21.yüzyıla kadar üretim hacmi, üretim teknoloji ve yöntemlerindeki gelişmelerle giderek artmıştır. Geçmiş çağlarda da (antik çağ, ortaçağ, yeniçağ) kentlerde giderek artan üretim ve tüketime dayalı bir ekonomik sistem vardır, ancak bu artış hiçbir zaman son iki yüzyıl içindeki kadar olmamıştır. İnsanın fiziksel emek gücüne dayalı üretim faaliyetlerinin, gelişmelere bağlı olarak kömürden elde edilen buhar enerjisi, sonrasında petrol enerjisi ve elektrik enerjisi..vb ile çalışan makinelere dayalı teknolojilerle yapılması, üretimi ve üretilen ürünlerin ticaretini aşırı geliştirmiş, bu gelişmeler de aşırı tüketimi zorunlulaştırarak, kitlesel “tüketim ekonomisini” ortaya çıkarmıştır. Toplumlar tüketim toplumu temelinde biçimlenmek zorundadır. Çünkü üretilen ürünlerin tüketilmemesi, üretim faaliyetinde bulunan tüm şirket ve çalışanları işsiz bırakarak, üretimi sonlandırarak ekonomik krizleri ortaya çıkarmaktadır. Bu ekonomik sistem, serbest piyasa ekonomisi veya tüketim ekonomisi adı verilen ekonomik sistemdir. “…Büyüyen oranda sermayenin karlılıkla yatırıma ayrılabilmesi gerekir ve bu da, büyüyen oranda bir meta ve ticari hizmet akışının tüketimini gerektirir. Dolayısıyla, nüfusu ihtiyaçlarını azami tüketimle tatmin etmeye yöneltmek ve azami meta tüketimi ihtiyacını kışkırtmak gerekir.” (s.125, Andre Gorz, Kapitalizm, Sosyalizm, Ekoloji)

Alan Dürning’e göre (s.16, Alan Dürning,Tüketim Toplumu ve Dünyanın Geleceği) : “Doların bu günkü değeriyle ölçüldüğünde, dünyadaki insanların 1950'den bu yana, daha önceki tüm nesillerin tükettiği kadar mal ve hizmet”, tüketilmiştir.

Ekonomik sistemin ürettiği aşırı ürünün satılarak tüketilmemesi ticari ve ekonomik krizleri ortaya çıkarır. Aşırı üretimle gelen bunalımlar, megakentlerin oluştuğu salt çağdaş sanayi toplumlarında görülen bunalımlar değildir. Kentlerin büyüyerek geliştiği bütün zamanlarda ortaya çıkmıştır. Ekonomik krizler nüfusun yoğunlaştığı, kentleşmenin aşırı büyüdüğü, sanat ve tarımsal üretimin aşırı olarak arttığı her çağda ve kent devletlerinde ortaya çıkmıştır. Yüzyılların yaşam pratiği ile edinilmiş olan krizlerin aşılması güdüsü, sanatkârları, üreticileri kendiliğinden harekete geçirerek yeni türde ürünler üretmeye, yeni sanatlar bularak geliştirmeye yöneltmiş, bu suretle yeni talep yaratılarak ekonomik krizler aşılmıştır. Bu ekonomik krizleri aşma güdüsüne tam olarak sahip olamayan, bu güdüyü harekete geçiremeyen kentlerde üretim fazlalığı yeterince talep oluşturulmadığı için zorunlu olarak önce üretim yavaşlatılarak önlenmeye çalışılmış, sonrasında üreticilerin üretim faaliyetlerini bütünü ile durdurmaları ile de, büyüyen kentler durağanlaşmaya, küçülmeye ve sonunda kentler boşaltılmaya başlamıştır. Üretimini durduran meslek sahiplerinin atölyelerini, ticarethanelerini boşaltarak kentleri terk etmesi birçok kentin tarihten silinmesine neden olmuştur.

İnsanlar her ne kadar ortaya çıkan krizlerle kentleri terk etseler de güven, refah, zenginlik içinde yaşamak için, tarihten silinen kentlerin yerine yeni kentler kurmak zorunda kalmışlar, küçülen kentler zaman içinde zorunlu olarak yeniden gelişerek büyümüştür. Çünkü sanatların, ürünlerin türselleşmesi, çeşitlenmesi, geliştirilmesi ve çoğaltılması insan yaşamının gelişmesinin doğal bir kuralı, Toplum ve Doğa Yasası olarak karşımıza çıkmaktadır. İnsan gereksinmelerinin, isteklerinin sonsuzluğu, daha rahat, refah ve güven içinde yaşama çabası zorunlu olarak bu yasaların insan iradesi ötesinde çalıştığını gösterir. Ve doğa, içinde doğurduğu yüzbinlerce tür canlı varlık gibi yeni tür ve çeşitte ürün, varlık ve eylemleri insan aracılığı ile varlıklaştırmaktadır.

Günümüz megakentlerinde aşırı üretimin ekonomik krizlere neden olmaması için, geçmiş çağlara göre çok daha kısa sürede, çok daha hızlı olarak üretimde sürekli yenilikler, geliştirmeler yapılması zorunluluğu vardır. Yeni iş alanları ortaya çıkarılırken, bazı meslekler, iş alanları yok olacaktır. Diğer yandan büyük tanıtımlarla, kitlesel tüketim teşvik edilerek toplumda talep kışkırtılmalıdır. Aynı zamanda uluslararası ticaret geliştirilerek yeni pazarlar, sömürgeler bulunmalıdır.

Çağımızın bu ekonomik sistemini Alan Dürning şöyle yazmaktadır: “…eğer kimse bir satın almazsa kimse bir şey satmaz ve kimse bir şey satmazsa, kimse çalışmaz. Böylece, tüketici ekonomisinde, bir başka deyişle gayri safı milli hasılanın üçte ikisinin tüketici harcamalarından oluştuğu bir ekonomide, borsadaki servetlerden ulusal ekonomi politikalarına kadar her şey "tüketicinin güveni" ve “satın alma planları" anketlerine dayanmaktadır. Eğer bu "tüket ya da kaybet" görüşü doğruysa, bireysel olarak ya datoplu halde tüketimimizi kasıtlı olarak azaltmak, kendi kendine zarar veren bir davranış biçimiolacaktır; örneğin, araba kullanımını yarıya indirmemiz, benzin istasyonu çalışanlarının ve bunun yanı sıra araba teknisyenlerinin, otomotiv işçilerinin, tekerlek fabrikası işçilerinin, otomobil sigortası acentelerinin ve araba yatırım uzmanlarının yarısını işlerinden edecektir. Ekonomide dalga dalga yayılan bu işsizliklerin şoku, Büyük Kriz'in bir tekrarı ile sonuçlanabilecek olan, bunların dışındaki diğer iş kayıplarının oluşturduğu bir zincir reaksiyona sebep olabilir. Eğer biz tüketiciler, hazır gıda, araba ve tek kullanımlık ürünleri kullanmaktan vazgeçersek, orta gelirlilerin ve yoksulların ürettiklerinin daha azınaihtiyaç duyacağız. Endüstri ülkelerinin azalan talebi, yoksul memleketleri mahrumiyet içinde yolda bırakacaktır. Ellerindeki her şeyi tüketicilerin kendi hammadde ihracatlarına karşı durmadan artan iştahı üzerine oynayan gelişmekte olan ülkeler, geri dönüşü olmayan bir düşüşe başlayacaklardır.” (s.51, Alan Dürning, Tüketim Toplumu ve Dünyanın Geleceği)

Tüketimin arttırılması için yüzyılın kitlesel araçları kullanılarak sürekli olarak tüketim empoze edilmekte, toplum yapıları tüketimle koşullandırılmaktadır: “İstekleri üreten kuvvetler -reklamlar, özel televizyon yayınları ve alışveriş merkezleri- o kadar alışılmış şeylerdir ki tüketim toplumunda hiç fark edilmeden ve orta gelirli sınıfta hızla yaygınlaşmaktadırlar. İhtiyaçların bilinçli ve yaygın şekilde artırılması, insanlık tarihinde kökenleri en fazla bir yüzyıla kadar uzanan oldukça yeni bir olgudur.” (s.69, Alan Dürning, Tüketim Toplumu ve Dünyanın Geleceği)

Toplumların ekonomik dengelerinin sürekliliği ve ekonomik gelişimi için üretim ve tüketim dengesinin korunarak sürekli gelişme eğiliminde olması toplumsal ve ekonomik bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak tüketim ekonomisi yirmi birinci yüzyılda o kadar büyük ve şiddetli bir artış döngüsüne girmiştir ki, toplumda toplam talebi, tüketimi arttırmak amacı ile insan hazzının en uç, dokunulmayan isteklerine hitap etmeye başlamıştır. Bu girişimler toplumsal ahlakı, yasaları ortadan kaldırmaya başlayarak toplumda adaleti, güvenliği, huzuru, toplumsal düzeni bozacak düzeye gelmiştir. Daha fazla talep yaratmak için, bir takım tüketici deneyimlerinin içine ölüm içgüdüsünün hazzı katılmış, toplumda bazı tüketicilerin cinsel dürtülerinin zevki kullanılmaya başlanmıştır. Gazeteler, kitaplar okunsun; televizyonlar, filmler seyredilsin diye bu haz ve zevkler araç olarak kullanılmaktadır. Hatta binlerce yayın kanalı içinde kendi televizyon yayınlarının izlenmesi için bazı kişilerin gerçekten incinmesi, öldürülmesi bir talep aracı olarak kullanılabilmektedir. Oldukça yüksek sayıda bir tüketici bu sapkın istekleri talep eder duruma gelebilmekte, bu sapkınlıkları yazan ve yayan araçları talep etmektedir. Böyle bir ekonomik ve toplumsal sistem bilinçaltında kabul edilir haline getirilmeye çalışılmaktadır.

Sanatların( zanaatların, mesleklerin) arttığı, toplumda çok farklı gelir düzeylerinin ve ürünlerin ortaya çıktığı, doyumsuz açgözlü rekabetin ortaya çıktığı kentsel yaşamda genel rekabet, kendi iç mekanizması aracılığı ile sürekli kışkırtılır, Üretimin artışı ile daha fazla tüketmek karşılıklı olarak birbirini tahrik eder ve bu gereksinim hiçbir zaman sona ermez.

Bu sonsuz gereksinmeler dizisini kışkırtan salt, somut ihtiyaçların karşılanması için yapılan Genel Rekabet değil, belki ondan daha da şiddetli olan Gösteriş İçin Rekabettir. Gösteriş için rekabeti Herve Kempf kitabında şöyle açıklamaktadır: …“Ayrım peşinde koşma, ''yararlı amaçlar'' için üretimin gerektireceğinden daha fazla miktarda mal üretilmesini sağlar: ''Verimlilik sanayide artıyor, yaşam koşulları daha az çalışma gerektiriyor ama yine de, toplumun etkin üyeleri, daha az koşmak ve biraz nefes almak yerine, görünür yüksek bir harcamaya ulaşmak için çok çaba harcıyorlar. Gerilim hiç düşmüyor. Eğer amaç rahatlamak olsaydı, verimliliği biraz artırıp bunu elde edebilirdik….” Özetleyelim. Toplumsal yaşamın merkezi gücü gösterişçi rekabet olup hemcinslerine göre üstün bir gönenç göstermeyi amaçlar.” (s.74, Herve Kempf, Zenginler dünyamızı Nasıl Mahvediyor.)

Bu aşamada zenginleşen insanın doyum bekleyen başka isteklerinin ortaya çıktığını görüyoruz: Bu psikolojik doyum istekleri gösteriş, büyüklenmek, saygınlık görmek, takdir edilmek ve bütün bu psikolojik doyum isteklerinin altında yatan olarak otorite sahibi olma, herkesin istek ve buyruklarına boyun eğmesidir. Bu nedenle zenginliğin en üst noktalarına gelinmiş olsa da istekler doymak bilmiyor. Gösterişçi rekabet ortaya çıkıyor ve doyum hiç bitmiyor. Bu gösterişçi rekabetin en yorucu ve şiddetli olduğu nokta ise aşırı zenginlerin kendi aralarındaki yarıştır. Geride kalmamak, eksik olmamak için en zenginler arasında yer almak için yapılan yarış üretim ve tüketim hızını daha da arttıracaktır. Çevrenin kirlenmesinin önlenmesi, ekolojik dengenin korunması için yapılacak girişimlere karşı çıkacaklar, desteklemeyeceklerdir. Doğrudan siyasal ve iktisadi gücü denetleyerek tüketimin daha fazla artmasına çalışacaklar, diğer yarışçılar da bunu izleyecektir. Zenginleşme, dolaylı olarak ekonomik büyüme doğal kaynakların hesapsızca tüketilmeden, salt parasal zenginliğin artışı ile gerçekleşseydi, dünyamız için sorun oluşturmayacaktı. Zenginliğin artışının sürmesi için çevre kirliliğinin artışı, ekolojik sistemin bozuluşu onlar için önemli olaylar değildir. Hatta ortaya çıkacak bir çevre felaketinden zevk dahi alacak kişilerdir. “Felaketi istemektedirler, şiddeti, kargaşayı arzu etmektedirler, yanardağın görünmeyen sınırına daha fazla yaklaşmayı denerler, toplumun alışmadığı bir davranışın verdiği kışkırtmadan zevk alırlar.” “(s.100, Herve Kempf, Zenginler dünyamızı Nasıl Mahvediyor.)

Aşırı serbest denetimsiz rekabetin kentsel yaşamda gelir düzeylerini aşırı yükselttiği gruplar, zenginliklerinin kaynağı olan tüketimin sürmesini her koşulda savunacaklardır. Bu nedenle Herve Kempf’e göre ((s.101, Herve Kempf, Zenginler dünyamızı Nasıl Mahvediyor.) 21. Yüzyılda aşırı zenginliklerinin, üstünlüklerinin sürmesini, çıkarlarının korunmasını isteyenler demokrasinin zayıflatılmasından yararlanmak istemektedirler ve hatta Çin gibi otokrasiye dayanan siyasal sistemleri savunur duruma gelmişlerdir. Bunun nedeni olarak demokrasilerin özölçülülüğü, denetim ve akılcılığı teşvik etmesidir. Demokratik sistemler:” Haksız ayrıcalıklara itirazı kolaylaştırır, yasaya aykırı güçlerin söz konusu edilmesini besler, kararların akılcı incelenmesini teşvik eder..maddi tüketimin eşit şekilde azaltılmasını …” destekler. Bu nedenle:” Eğer güç ilişkisi güçlülere bu gelişimi kabul ettirmeyi sağlamıyorsa, bunlar, demokrasinin zayıflamasından yararlanarak ve gerekli acil önlemler alınmasını bahane ederek aşırı çıkarlarını zorla sürdürmenin peşinden koşacaklardır.” “(s.101, Herve Kempf, Zenginler dünyamızı Nasıl Mahvediyor.)

ÇEVRE EKONOMİSİNİN DOĞUŞU:

19. yüzyılda başlayan ve 20. yüzyıl içerisinde süren ekonomideki gelişmelere bağlı olarak, toplumsal gereksinmeler üzerinde çok aşırı üretim yapılmaya başlanmıştır. İç ve dış talep piyasalarının doyması sonucunda, yeniden bir talep oluşturma gereğinin ortaya çıkması ile ürünler üzerindeki sürekli yenileştirme ve geliştirmeler önceki çağlarla karşılaştırılamayacak hızda yapılmıştır. Ticaretin yaygınlaşması ve kolaylaşması, reklamlarla ürünlerin tanıtımının küresel düzeyde yapılması, yeniden talep yaratmayı hızlandırmıştır. Talebe bağlı olarak tüketimin hızla artması, üretimde kullanılan doğal kaynakların hızla yok olmasına ve çevreye salınan maddelerle küresel düzeyde çevre kirliliğine neden olmaya başlamıştır.

Dünyadaki bugünkü üretim ve tüketim sistemi, ekonomik krizlerin ortaya çıkmaması için kısa ömürlü, tek kullanımlık ürünlerin üretimini-tüketimini; aşırı tüketimi zorunlu kılmaktadır. Tüketim ekonomisinin bu şekliyle sürdürülmesi dünyamızda yaşamın kaynağı ve destekleyici olan çevre sisteminin, ekolojik dengelerin tamamı ile ortadan kalkmasına, doğal kaynakların hızla tükenmesine neden olmaktadır.

Virüslerin yaşamış oldukları hayvani konaklardan ayrılarak insanlara bulaşmasında, çağımızda çok daha fazla neden bulunmaktadır. En büyük neden geçmiş çağlara göre yoğun olarak sanayi üretiminin yapılması, buna bağlı olarak doğal kaynakların hızla tüketilmesi, bitki ve hayvan türlerinin ortadan kalkması, atmosferin bozulması, iklimlerin değişmesi; sonuç olarak dünyanın tüm biyolojik ve fiziksel sistem dengelerinin bozulmuş olmasıdır. Bunun yanında savaşlar, göçler, depremler, havanın, ırmak, deniz ve okyanusların kirlenmesi, 547 ve 1330 yıllarındaki veba pandemisinde, 1918 yılında Grip salgınında olduğu gibi covid-19 pandemik hastalığının ortaya çıkışını hazırlamıştır. Virüsler dünyanın her köşesinde, tüm canlıların organlarında, denizlerde, okyanuslarda bulutlarda, toz ve toprakta ve hatta yüzlerce metre yeraltındaki mağaralarda bulunurlar. Deprem, sel, yanardağ patlamaları, savaşlar, hava, ırmak, deniz ve okyanusların kirlenmesi, bitki ve hayvanların yok olması…vb Doğal Sistemin bozulmasına neden olur. Doğal sistemin bozulması, virüslerin varolma ortamları ortadan kalkmış olduğundan genetik yapılarında değişime ve harekete neden olur. Virüsler etkinleşerek saldırganlaşırlar ve tarihte görüldüğü gibi büyük salgın hastalıkları ortaya çıkarırlar.

Virüslerin kendisi ile birlikte yaşadığı hayvan veya bitki türünün çevre kirliliği ile ortadan kalkması, virüs salgınının küresel düzeyde zarar verecek ölçüde insan ve diğer canlılara yayılmasına neden olur. Yine Denizlerin, okyanusların ve atmosferin sanayi atıkları, sera gazları, elektromanyetik dalgalar, ses ve ısı dalgaları..vb ile kirlenmesi, bu doğal ortamlarda sakin olarak varlığını sürdüren trilyonlarca virüsü, genetik yapılarını değiştirerek aktif ve saldırgan duruma getirmekte, insanlara ve diğer canlılara saldırarak salgın hastalıklara neden olmaktadır. Yapılan şu deney bazı kimyasal maddelerle radyasyonun virüslerin salgın bir hastalık yapan virüs haline nasıl geldiğini göstermektedir: “Washington Üniversitesi'nde çalışan virüs bilimci Robin Weiss, virüsün, tavuk DNA'sının kalıcı, zararsız bir parçası haline gelip gelmediğini merak etti. O ve arkadaşları, virüsü saklandığı yerden çıkarıp çıkaramayacaklarını görmek için, sağlıklı tavuklardan aldıkları hücreleri, mutasyona neden olan kimyasallar ve radyasyonla işlemden geçirdiler. Aynen şüphelendikleri gibi, mutasyon geçirmiş hücre, bol miktarda kuş leukosis virüsü üretmeye başladı.” (s.51, Carl Zimmer, Virüs Gezegeni)

ÇEVRE EKONOMİSİNİN İLKELERİ:

Tüketim ekonomisi adını verdiğimiz bugünkü ekonomik sistemin işleyişinin engellenmesi için çözüm olarak bazı iktisatçı ve düşünürler sistemin araçlarının kaldırılmasını, (tüketim reklam ve propagandaların yayınlanmaması veya azaltılması) bazıları maddi tüketim yerine psikolojik doyum sağlayacak başka ögelerin toplumda yerleştirilmesini, bazıları dinsel inançları bireylerde güçlendirerek tasarruf ve azla yetinme ile ilgili kurallarının toplumda yerleştirilmesini, bazıları ise tümden işleyen bu ekonomik sistemi ortadan kaldırarak zora dayalı bir ekonomik model yerleştirilmesini savunmaktadırlar. Gerçektende: “Tüketici ürünleri ve reklamlar, çeşitli televizyon programları ve filmler aracılığıyla bu ürünlerin gösterilmesi, bilinçdışı arzuları kullanarak kapitalizmi, entelektüel ve ahlaki olarak değilse de, bilinçdışı seviyesinde geçerli hale getirmekte yardımcı olmaktadır. Bu durum giderek daha global bir olgu haline gelmektedir.” (s. 121, Robert BOCOCK, Tüketim)

Robert Bocock’ a ve Alan Dürning’e göre de tüketim ekonomisinin yasalarının işleyişine en etkili çözüm yolu dini inanç düzeyi yüksek toplumsal yapıların oluşturulmasıdır: “ Bir davranış değişikliği olması ve insanların arzularını tüketim mallarından ve hizmetlerinden mümkün olduğu kadar uzaklaştırılması” gereklidir… Dünyanın çeşitli köşelerinde bunu yapabilecek olan tek güçlü, kültürel sosyo-psikolojik kurum dindir.” (s. 121, Robert BOCOCK, Tüketim) “…İbadet, sohbet, aile toplantıları ve sosyal toplantılar, tiyatro, müzik, dans, edebiyat, spor, şiir, sanatsal ve yaratıcı uğraşlar, eğitim ve doğanın değerlendirilmesi; bunların hepsi de istikrar kültürüne -sayısız nesiller boyunca sürebilecek bir yaşam tarzına- kolayca uymaktadır.” (s.70, Alan Dürning, Tüketim Toplumu ve Dünyanın Geleceği)

Ancak Dini duygu ve düşüncelerin tüketim toplumunun ekonomik yasalarının işleyişini düzenleme amacıyla kullanılması gerçekçi bir çözüm değildir. Tüketim ekonomisinin yasaları tüketimin azaltılması yönünün tersine azami ölçüde arttırma yönünde işlediğinden dini inançlarla çelişecek, dini inanç ve duygular bu yasalar üzerinde etkili olmayacaktır İnsan Hazzının tüketim ekonomisi sistemi tarafından uyandırılan dayanılmaz çekiciliği, dini düşünce, inanç ve dinsel ahlak kuralları ile önlenemeyecek güçte olarak ortaya çıkmaktadır. Sonunda Robert Bocock tarafından da itiraf edildiği gibi Hinduizm, Musevilik, İslam, Hristiyanlık, Budizm, hatta Konfüçizm gibi bütün dinler tüketme arzusundaki artıştan etkilenmeye devam etmektedir. “…temel maddelerin sağlanması ile ilgili dönemsel krizler dışında, modem/postmodem yaşam tarzının, transistorlu radyolar, teypler, blucinler hatta otomobil ve' televizyonlar gibi, daha az gerekli maddelerine duyulan arzular”, ortaya çıkmaktadır Diğer yandan tarihte bilim ve din arasındaki çatışmada, dinsel inanç ve kural uygulayıcılarının toplumda hasar verici olumsuz psikolojik ve toplumsal etkileri görüldüğünden laik toplumsal sistemin bulunduğu bir toplumda uygulanarak benimsenmesi çok zordur. Dini inanç ve duygulanımları bireysel alanda tutmak daha işlevsel olmasını sağlar.

Tüketim toplumunda gerekli davranış değişiklerinin ortaya çıkması için en etkili yol ve yöntem, içinde yaşadığımız toplumun bağlı olduğu ekonomik ve toplumsal yasaları açığa çıkararak bilincine varmak, bu bilince bağlı olarak gerekli olan toplumsal ve ekonomik davranış biçimlerini belirlemektir. İki yüzyıldan beri giderek artan, İrademiz dışında varolan ekonomik ve toplumsal yasaların dünyamız ve tüm insanlık üzerindeki olumsuz etkilerinin bilinmesi, olumlu davranış değişiklerinin kazanılması için en etkili çözüm yoludur.

Gerekli olan Toplumsal Davranış Değişikliğinin oluşumu için, en küçük üretici birimi olan küçük bir çiftçi ve esnaftan başlayarak, en karmaşık ve büyük üretici birimi olan kompleks fabrikalara kadar, üretim faaliyetinde bulunurken çevre ekonomisi düşüncesi sistemine bağlı olarak uygulanması gereken ilkeleri şöyle sıralayabiliriz:

6- Çevreyi kirletmeyen ve en az kirleten teknolojilerle üretim yapılmalı, bu üretim teknolojileri teşvik edilmelidir.

7- Üretim ve tüketim süresi içinde ortaya çıkan atıkların geri dönüşümle yeniden üretimde kullanılarak doğal kaynakların tüketiminde tasarruflar sağlanmalıdır.

10- Herve Kempf’in de yazmış olduğu gibi, ancak her ülkede ve her zengin için geçerli olmamak üzere, özellikle dünyanın aşırı serbest gelişmiş ülke zenginlerinin, aşırı zenginliklerinin daha da artması; zenginliklerinin, otorite ve hakimiyetlerinin sürmesi için bugünkü tüketim ekonomisini; çevre kirlenmesine, ekolojik ve doğal dengenin bozulmasına, yasa ve hukukun kendi çıkarlarına yönelik çalıştığı bir toplumun varlığı için demokratik sistemin ortadan kalkmasına rağmen istemekte ve savunmaktadırlar.

Sahip oldukları parasal ve siyasal gücün yanında devletlerin savunmalarının özel askeri şirket güçlerine teslim edilmesi ile birçok devleti kontrol edebilir güce de sahip olmalarının yolunu açmıştır. Ülkelerin güvenliği en gelişmiş ülke ordularından daha donanımlı özel şirket ordularının operasyonlarının insafına bırakılmıştır. Daha fazla zenginleşmek, egemen olmak, piyasaları kontrol altına almak isteyen dünya şirketlerinin gizli ordusu dünyayı kontrol altında tutmaya başlamış, bütün ulusal orduların üstünde bir güç olmaya başlamıştır. Sahip oldukları güçlerin vermiş olduğu cesaret ile bu zenginler, hiçbir hukuki yasayı; toplumsal ve ekonomik yasayı önemsemeyerek kendi azınlık çıkarlarını bütün toplumsal çoğunluğun çıkarının üstünde görmeye başlayarak dünyanın felakete sürüklenişi önemsememiştir.

Yirmi birinci yüzyıldaki bu toplumsal gelişmeler, çevre ekonomisinin ilkelerinin uygulanabilmesi için, çoğunluğun iradesinin kazanması için, demokrasinin tam olarak hakim olduğu-yasa ve hukukun tarafsız üstünlüğünün kabul edildiği- toplumların varlığını zorunlu kılmaktadır.

İsmail İNCİ, 16/05/2021

ismailinci60@gmail.com

www.facebook.com/bgi.inci

https://twitter.com/ismailinci

DİZGESELCİ

16 Mayıs 2021 Pazar

ÇEVRE EKONOMİSİ-2- 19. VE 20. YÜZYILDA EKONOMİNİN GELİŞİMİ VE ÇEVRE EKONOMİSİNİN ORTAYA ÇIKIŞ KOŞULLARI

SAVAŞ EKONOMİSİ VE PANDEMİ EKONOMİSİ-ORTAK NİTELİKLER VE ALINACAK ÖNLEMLER-